#title Anarcho-komunistyczne powstanie pod przywództwem Nestora Machno #author Michał Rams #LISTtitle Anarcho-komunistyczne powstanie pod przywództwem Nestora Machno #SORTauthors Michał Rams #SORTtopics historia, Machno, machnowszczyzna, Ukraina, anarchokomunizm, polskie #lang pl #pubdate 2021-12-29T12:52:03 Matka Anarchia swoich synów kocha Matka Anarchia nie jest na sprzedaż Deszczem ołowiu zaleje wrogów Matka Anarchia jest z nami (refren anarchistycznej piosenki stworzonej na podstawie wiersza Nestora Machno[1]) *** Wstęp W niniejszej pracy chciałbym pokrótce przybliżyć tak zwane powstanie Machny, skupiając się przede wszystkim na czynnikach, które umożliwiły tak szeroko zakrojony bunt oraz jego późniejsze sukcesy w emancypowaniu i usamodzielnianiu ukraińskiej klasy ludowej. Nie zamierzam analizować biografii samego Nestora Machno, gdyż stanowi ona swoisty i zbyt obszerny wątek. Chciałbym natomiast zwrócić uwagę na realne osiągnięcia machnowców, które stanowią wyjątkowy przykład wdrożenia w życie poglądów anarcho-komunisty i badacza, Piotra Kropotkina[3]. W niniejszej pracy chciałbym również zwrócić uwagę na przyćmiony przez dominującą antykomunistyczną narrację, ale bardzo istotny wątek oporu, jaki machnowcy stawiali bolszewikom i związanej z nim ostatecznej porażki tego powstania. *** Nestor Machno i Wolne Terytorium Powstanie Machny, nazywane również ruchem machnowskim (ukr. махновський рух) albo machnowszczyzną (odnośnie do terytorium, ukr. махновщина), było anarcho-komunistycznym i w dominującej mierze chłopskim powstaniem, które miało miejsce w latach 1918-1921 na terenach południowo-wschodniej Ukrainy i które doprowadziło do zawiązania Wolnego Terytorium (ukr. Вільна територія). Wiązało się ono z działaniami przewodzonej przez Nestora Iwanowicza Machnę (ukr. Нестор Іванович Махно) Rewolucyjnej Powstańczej Armii Ukrainy (RPAU, ukr. Революційна повстанська армія України), która do rozwiązania sojuszu w 1920 roku walczyła po stronie bolszewików w rosyjskiej wojnie domowej lat 1917-1922, będącej bezpośrednim następstwem rewolucji październikowej[4]. W szerszym ujęciu, powstanie to wpisywało się w fenomen tak zwanych Zielonych Armii (ros. Зеленоармейцы), które stanowiły „trzecią siłę” pomiędzy białymi i czerwonymi, upominając się (często z pozycji anarchistycznych) o realną demokrację – właściwszym w tym kontekście może być termin ludowładztwo – i polityczną niezależność względem bolszewików[5]. Co wydarzyło się pomiędzy 1917 a 1922 rokiem i dlaczego powstanie Machny zasługuję na szczególną uwagę na tle historii zarówno rosyjskiej rewolucji i wojny domowej oraz ruchu anarchistycznego? Przede wszystkim machnowszczyzna jest jednym z pierwszych przykładów – zaraz obok wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) – masowego ruchu anarchistycznego, który potrafił zapewnić sobie militarną ekspansję oraz autonomię w ramach znacznego terenu. Warto pamiętać, iż zanim Machno włączył się w walkę z białogwardzistami, a później bolszewikami, najpierw organizował lokalny, a później zakrojony na szeroką skalę opór wobec austriackich i niemieckich wojsk okupujących tereny Naddnieprza. Według historyka anarchizmu, Petera Marshalla, machnowcy byli jedyną większą organizacją anarchistyczną, która przetrwała bolszewickie anty-anarchistyczne czystki lat 1918-1920, oraz kontrolowali obszar o powierzchni ponad tysiąca kilometrów kwadratowych i populacji szacowanej na około siedem milionów. Oprócz tego fabryki na terenach machnowskiej autonomii zostały przejęte przez robotników, a Machnie udało się wynegocjować możliwość barterowej wymiany na zboże tekstyliów, które produkowali[6]. Teren machnowszczyzny podzielono na komuny – często powracając w ten sposób do organizacji sprzed reform Stołypina[7] – których wielkość była uzależniona obszaru pól możliwych do kultywowania bez stosowania pracy najemnej. W ramach kolektywnego i federacyjnego zarządzania wspólnymi sprawami, komuny mianowały tymczasowych delegatów, którzy reprezentowali je na regionalnych zebraniach[8]. Machnowcy przywrócili również wolność prasy, co doprowadziło do powstania nowych, niekoniecznie sprzyjających anarchistom tytułów, takich jak chociażby prawicowo-eserowskie „Narodowłastije” i bolszewicka „Zwjezda”[9]. Co więcej, na autonomii zyskało również szkolnictwo, które powróciwszy do funkcjonowania zatrzymanego na kilka miesięcy przewrotem Machny, przybrało świecką i niezależną od władzy formę wzorowaną na anarchistycznej pedagogice Francisco Ferrera[10]. Mieszkańcy machnowszczyzny mogli w końcu sami decydować w jakim języku będą uczyć w lokalnych szkołach, co było istotną kwestią na tle kulturowej różnorodności Ukrainy[11]. *** Źródła buntu Aleksander Szubin, rosyjski badacz anarchizmu, w swojej książce Machno i jego czasy (Махно и его время) zauważa, iż w kontekście rosyjskiej rewolucji mówi się często o elitach i „kontrelitach”, ale nie wspomina się o narodzie i jego żywiole (стихия)[12], „z którego rewolucja składa się w takim samym stopniu jak ludzkie ciało z wody”. Szubin podkreśla, że aby zrozumieć ten żywioł, nie można patrzeć na rewolucję powierzchownie i z góry, ale trzeba przyjąć perspektywę oddolną. Według niego może nam w tym pomóc właśnie perspektywa tych, których ideologia opiera się na owej żywiołowości: buntowników, powstańców i anarchistów, a wśród nich samego Nestora Machny[13]. Można zastanawiać się dlaczego spośród wszystkich młodych Ukraińców inspirujących się filozofią anarchizmu i działających w naddnieprzańskich bandach to Machno stał się symbolem i swoistym przywódcą RPAU. Podkreślam słowo swoistym, ponieważ w realiach Wolnego Terytorium trudno mówić o przywództwie, gdy większość decyzji była podejmowana kolektywnie. Postać Machny jawi się raczej jako charyzmatyczny katalizator i formalnie niewiele wyróżniający się spośród innych dowódca wojskowy. Colin Darch sugeruje, iż Machnę wyróżniał przede wszystkim żywiołowy temperament, który bardzo szybko pchnął go w ramiona anarchistycznej „propagandy czynem”[14]. Na pewno istotną rolę odegrała również filozofia Piotra Kropotkina, którego Machno darzył wielką estymą i z którym miał nawet okazję spotkać się podczas moskiewskiej konferencji w 1918 roku[15]. Wszystkie powyższe czynniki byłby jednak nic nieznaczące, gdyby nie warunki socjoekonomiczne, w których przyszło żyć Machnie oraz innym przedstawicielom ukraińskiego chłopstwa i coraz liczniejszej wówczas klasy robotniczej. Samo Hulajpole, z którego pochodził Machno i które stało się „stolicą” Wolnego Terytorium, przepełniały różnice klasowe obecne w całej palecie grup społecznych: chłopi, małomiasteczkowa biedota, proletariat, społeczność żydowska i niemieccy koloniści oraz właściciele ziemscy i fabrykanci. Od 1885 roku (który Machno podawał jako rok swoich narodzin) populacja pobliskiego Jekaterinosławia (dzisiejszy Dniepropetrowsk) podwajała się średnio co dziesięć lat[16]. Wpłynęło to na gwałtowne przemiany warunków społeczno-ekonomicznych, ale również i politycznych, ponieważ wraz z mnożącym się proletariatem do naddnieprzańskich miast i miasteczek zaczęli spływać lewicowi i robotniczy agitatorzy[17]. Osobną, ale równie ważną kwestią była sytuacja chłopów. Jeszcze na początku XX wieku w Rosji byli oni zgromadzeni albo wokół dworów, albo w patriarchalnych i ściśle związanych z instytucją rodziny komunach, tak zwanych obszczinach (ros. община – wspólnota, również: мир – mir)[18]. Co ciekawe, to do nich właśnie nawiązywał Karol Marks w Grundrisse[19]. Jak zaznacza Darch, realia chłopskich komun były dalekie od rustykalnej sielanki, jaką przypisywało im wielu słowianofilów. W wyniku wprowadzenia reformy Stołypina w 1906 roku, od systemu komun zaczęli odłączać się chłopi, tak zwani otrubszcziki (ros. отрубщики), przechodzący do uprawy opartej na własności prywatnej, nastawionej na rynek i zysk. Między obszczinami i otrubszczikami wybuchały zaciekłe konflikty, wynikające chociażby z obszarniczych tendencji i wyzysku praktykowanego przez tych drugich. Kolejne czynniki, które wymienia Darch, to słaby dostęp do szkolnictwa i sieci transportu, wzrost migracji zarobkowej mężczyzn oraz obowiązkowa służba wojskowa. Dołączyły się one do istniejącego konfliktu wywołanego reformą Stołypina[20]. Jak pisze Stanisław Łubeński, autor biografii Machny pt. Pirat stepowy, antagonizmy materializowały się chociażby w funkcjonowaniu Hulajpola: lokalna burżuazja (za wyjątkiem kupca-filantropa Dymitra Tupikowa) nie inwestowała w żaden sposób w rozwój miasta, chyba że wiązało się to z folgowaniem własnym dążeniom do wielkomiejskiej kultury. Miasto praktycznie nie posiadało opieki medycznej, co w czasach młodości Machny skutkowało niemalże 50-procentową umieralnością nowonarodzonych dzieci. Kolejnym czynnikiem, na który wskazuje Łubieński, była obecność niemieckich kolonistów reprezentujących radykalne odłamy protestantyzmu, którzy nagminnie wykorzystywali przychylność władz przeciwko naddnieprzańskim chłopom i często stosowali przemoc wobec nieposłusznych ukraińskich dzieci[21]. Szubin podsumowując okoliczności, w jakich przyszło żyć Machnie, pisze wręcz o idealnych warunkach dla narastającego gniewu i późniejszego buntu[22]. *** Porażka „buntu przeciwko rewolucji” Pomimo początkowego sukcesu militarnego i organizacyjnego machnowców, ich przedsięwzięcie poniosło bolesną klęskę, która na całe stulecie pogrzebała wszelkie perspektywy anarchistycznego samostanowienia w Rosji. Nie należy zapominać, iż los Wolnego Terytorium wisiał tak naprawdę na włosku wspólnych interesów i cierpliwości bolszewików. W 1920 roku, gdy tylko w Armia Czerwona rozprawiła się z białogwardzistami i ukraińscy anarchiści nie byli dłużej potrzebni, Trocki zerwał porozumienie z Machnem i zaatakował Hulajpole[23]. Sam Trocki, „kat Kronsztadzkich anarchistów”, jak pisał o nim rosyjski anarchista Wolin, widział w machnowcach jedynie „zakamuflowaną rewoltę kułaków”[24]. Zapalczywość bolszewików względem machnowców próbował tłumaczyć Michael Malet, wskazując na strategiczny charakter południowo-wschodniej Ukrainy, wynikający przede wszystkim z przebiegających tamtędy linii kolejowych. Nie da się ukryć, iż obszar walk toczonych w ramach rosyjskiej wojny domowej wyznaczał właśnie przebieg kolei[25]. Jeśli weźmiemy jednak pod uwagę analizy związków leninizmu z władzą, których dokonali Guy Debord[26] i Albert Camus[27], konflikt ten jawi się przede wszystkim jako podjęta przez Lenina i bolszewików próba zatrzymania władzy absolutnej za wszelką cenę. Co ciekawe, Wolin, patrząc z dystansu na historię politycznych roszad wśród bolszewików, zauważył, iż ta sama „żelazna miotła”, którą Trocki chciał wymieść anarchizm z Rosji, koniec końców pozbyła się również samych trockistów[28]. Po czterech latach dobrze zorganizowanego funkcjonowania, rebelia pod przywództwem Machny ugięła się pod naporem Armii Czerwonej. Jak pisze Colin Darch, licząca niegdyś dziesiątki tysięcy armia została w pierwszych miesiącach 1921 roku zredukowana do kilkuset obszarpanych i wycieńczonych uciekinierów, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Ukrainy – najczęściej na zawsze – i poszukiwali schronienia w Rumunii, Polsce oraz we Francji[29]. Sam Nestor Machno spędził swoje ostatnie lata we Francji (1922-1934), będąc za życia atakowanym we wspomnieniach niegdysiejszych towarzyszy[30] i bolszewickiej propagandzie oraz zapomnianym po śmierci[31]. Zainteresowanie zarówno jego postacią, jak i machnowszczyzną w ogóle, zaczęło odżywać dopiero po upadku Związku Radzieckiego i stopniowym odtajaniu tak anty-anarchistycznej propagandy jak i lęków przed niegdysiejszymi prześladowaniami, który towarzyszył wszystkim kolejnym powiernikom historii Wolnego Terytorium[32]. Chlubnymi przykładami odżycia machnowszczyzny w kulturze i nauce są, moim zdaniem, serial „Dziewięć żyć Nestora Machny” (Девять жизней Нестора Махно) oraz szereg wydanych w ostatnich latach książek, z cytowanymi tutaj pracami Darcha, Łubieńskiego oraz Przyborowskiego i Wierzchosia na czele. Ponieważ droga Nestora Machny do anarchizmu rozpoczęła się między innymi od filozofii Piotra Kropotkina, na zakończenie przywołam jego słowa z otwartego listu, który skierował do wschodnioeuropejskich robotników w 1920 roku: [...] uczymy się w Rosji, w jaki sposób komunizm nie powinien być wprowadzany, nawet w kraju, gdzie ludność przemęczona dawnymi stosunkami społecznymi, nie przeciwstawia czynnego oporu eksperymentom nowych rządów.[33] Jak pisze Agnieszka Mróz, pogrzeb Kropotkina w Moskwie w 1921 roku był według wielu badaczy ostatnią w historii Związku Radzieckiego dużą demonstracją, a na pewno ostatnim zgromadzeniem anarchistów[34]. Czytając u Kropotkina o „ludności przemęczonej dawnymi stosunkami społecznymi” nie sposób nie przywołać, na sam już koniec, słów wieńczących książkę Łubieńskiego, w których relacjonuje on scenkę rodzajową ze współczesnego Hulajpola: Na stadionie tymczasem trwa zabawa „pomidorowy lider narodu”. Uczestnicy rzucają pomidorami w narysowane na prześcieradłach twarze polityków. Juszczence i Julii Tymoszenko dostaje się niewiele. Niekwestionowanym „pomidorowym liderem” zostaje Wiktor Janukowycz. Ale o polityce się tu nie rozmawia. Siedzimy przy piwie i Sasza tłumaczy, że wszyscy są już zmęczeni tym tematem. Kłócili się o pomarańczową rewolucję, a teraz chcą mieć wreszcie święty spokój. Politykom nikt nie wierzy. Nestor Machno byłby dumny.[35] *** Bibliografia Avrich P., Anarchist Portraits, Princeton University Press, Princeton 1988. Camus A., Człowiek zbuntowany, tłum. J. Guze, Oficyna Literacka, Kraków 1993. Darch C., Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21, Pluto Press, London 2020. Debord G., Społeczeństwo spektaklu, [w:] Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, tłum. M. Kwaterko, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, s. 31–144. Gierasimienko K.W., Machno (jedna z prawd), Inny Świat / Ulica Wszystkich Świętych, Lublin-Mielec 2003, https://innyswiat.com.pl/wp-content/uploads/2017/07/machno .pdf. Hrycak J., Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, tłum. K. Kotyńska, Instytut Europy Śodkowo-Wschodniej, Lublin 2000. Kropotkin P., Zdobycie chleba, Księgarnia J. Czerneckiego, Warszawa 1925, https://thebreadbook.org/images/theconquestofbread-polish.pdf. Kropotkin P., Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2006. Landis E.C., Who Were the „Greens”? Rumor and Collective Identity in the Russian Civil War, „The Russian Review”, 2010, t.69, nr 1, s. 30–46. Łubieński S., Pirat stepowy, Wydawnictwo Czarne 2012. Malet M., Nestor Makhno in the Russian civil war, Macmillan Press, London and Basingstoke 1985. Marks K., Zarys krytyki ekonomii politycznej, tłum. Z.J. Wyrozembski, Książka i Wiedza, Warszawa 1986. Marshall P., Demanding the impossible. A history of anarchism, Harper Perennial, London, New York, Toronto and Sydney 2008. Przyborowski M., i Wierzchoś D., Nestor Machno w Polsce, Oficyna Bractwa „Trojka”, Poznań 2012. Voline, The Unknown Revolution, 1917-1921, Black Rose Books, Monreal 1975. Wolin, Nieznana rewolucja 1918-1921, Oficyna „Trojka”/Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2007. Аршинов П.А., История махновского движения (1918-1921), Дикое Поле, Запорожье 1995. Ленин В.И., Что делать? Наболевшие вопросы нашего движения, [w:] Полное собрание сочинений. Т. 6, Январь-август 1902, Издательство политической литературы, Москва 1976, t. 6., 5., Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Шубин А.В., Махно и его время. О Великой революции и Гражданской войне 1917-1922 гг. в России и на Украине, Книжный дом ЛИБРОКОМ 2013.

[1] Wersja orkiestralna piosenki: https://www.youtube.com/watch?v=h_T7bD4pAlE . Tekst wiesza przytacza Łubieński w biografii Machny: S. Łubieński, Pirat stepowy, Wydawnictwo Czarne 2012, s. 131. [3] Por. m.in.: P. Kropotkin, Zdobycie chleba, Księgarnia J. Czerneckiego, Warszawa 1925, https://thebreadbook.org/images/theconquestofbread-polish.pdf; P. Kropotkin, Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2006. [4] J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, tłum. K. Kotyńska, Instytut Europy Śodkowo-Wschodniej, Lublin 2000, s. 137, 151–153, 159–160; C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21, Pluto Press, London 2020, s. 91–107. [5] E.C. Landis, Who Were the „Greens”? Rumor and Collective Identity in the Russian Civil War, „The Russian Review”, 2010, t.69, nr 1, s. 30–46. [6] P. Marshall, Demanding the impossible. A history of anarchism, Harper Perennial, London, New York, Toronto and Sydney 2008, s. 473. [7] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 3–4. [8] P. Marshall, Demanding the impossible. A history of anarchism..., op. cit., s. 474. [9] П.А. Аршинов, История махновского движения (1918-1921), Дикое Поле, Запорожье 1995, s. 144. [10] Ibid., s. 169. [11] P. Avrich, Anarchist Portraits, Princeton University Press, Princeton 1988, s. 120. [12] Pojęcie żywiołu i żywiołowości jest tu o tyle istotne, iż używając właśnie tego określenia Lenin, w słynnym tekście Co robić? Palące zagadnienia naszego ruchu, atakował ideologiczną samodzielność klasy ludowej. Pozwolę sobie przywołać tutaj cytat z mojej pracy licencjackiej: „Autor Co robić? zawęża wręcz tę kwestię [tj. kwestię ideologii], pisząc, iż nie może istnieć ideologiczna trzecia droga, pomiędzy ideologią socjalistyczną, a burżuazyjną: umniejszenie pierwszej to zawsze wzmocnienie tej drugiej i vice versa. Między innymi to właśnie dlatego Lenin przeciwstawia się przyzwoleniu na ideologiczną spontaniczność, czy też żywiołowość (стихийность), czyli samodzielność proletariatu. Jak czytamy w Co robić?, spontaniczność zostanie zawsze podporządkowana burżuazji, a świadomość robotników należy wyrwać z rąk klasy panującej i «przejąć pod skrzydła radykalnych socjaldemokratów»”. (В.И. Ленин, Что делать? Наболевшие вопросы нашего движения, [w:] Полное собрание сочинений. Т. 6, Январь-август 1902, Издательство политической литературы, Москва 1976, t. 6., wyd. 5., Ленин В. И. Полное собрание сочинений, s. 39–40.). [13] А.В. Шубин, Махно и его время. О Великой революции и Гражданской войне 1917-1922 гг. в России и на Украине, Книжный дом ЛИБРОКОМ 2013, s. 5. [14] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 1–2. [15] M. Przyborowski i D. Wierzchoś, Nestor Machno w Polsce, Oficyna Bractwa „Trojka”, Poznań 2012, s. 38–39. [16] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 3. [17] S. Łubieński, Pirat stepowy..., op. cit., s. 19. [18] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 3. [19] K. Marks, Zarys krytyki ekonomii politycznej, tłum. Z.J. Wyrozembski, Książka i Wiedza, Warszawa 1986, s. 370–389. [20] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 3–4. [21] S. Łubieński, Pirat stepowy..., op. cit., s. 18–19, 16. [22] А.В. Шубин, Махно и его время..., op. cit., s. 10. [23] P. Avrich, W. M. Eichenbaum (Wolin). Człowiek i jego dzieło, [w:] Nieznana rewolucja 1918-1921, Wolin, Oficyna „Trojka”/Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2007, s. 8. [24] Wolin, Nieznana rewolucja 1918-1921, Oficyna „Trojka”/Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2007, s. 118. [25] M. Malet, Nestor Makhno in the Russian civil war, Macmillan Press, London and Basingstoke 1985, s. xvii. [26] G. Debord, Społeczeństwo spektaklu, [w:] Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, tłum. M. Kwaterko, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, s. 63-96 (§73-124). [27] A. Camus, Człowiek zbuntowany, tłum. J. Guze, Oficyna Literacka, Kraków 1993, s. 267–268. [28] Voline, The Unknown Revolution, 1917-1921, Black Rose Books, Monreal 1975, s. 308. [29] C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 128. [30] Por.: K.W. Gierasimienko, Machno (jedna z prawd), Inny Świat / Ulica Wszystkich Świętych, Lublin-Mielec 2003, https://innyswiat.com.pl/wp-content/uploads/2017/07/machno.pdf. [31] А.В. Шубин, Махно и его время..., op. cit., s. 312–317; C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 139. [32] S. Łubieński, Pirat stepowy..., op. cit., s. 221–222; C. Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine, 1917–21..., op. cit., s. 146, 164–166. [33] A. Mróz, Zarys biografii. Piotr Kropotkin (1842-1921), [w:] Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Piotr Kropotkin, Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2006, s. 227. [34] Ibid., s. 228. [35] S. Łubieński, Pirat stepowy..., op. cit., s. 227.